Fazla mesai ücreti iş hayatında çoğu zaman ödenmeyen işçilik alacaklarından biridir. Öncelikle fazla mesai kavramını tanımlamak gerekir. Fazla mesai ya da Kanunda ifade edildiği şekliyle fazla çalışma haftalık 45 saati aşan çalışmalardır. 4857 sayılı İş Kanunu’nun 63.maddesine göre haftalık çalışma saati 45 saattir. Kanuna göre 45 saatlik çalışma süresi eşit olarak paylaştırılır. Bu durumun aksinin kararlaştırılması mümkündür.
Fazla Mesai Ücreti Nasıl Hesaplanır?
Fazla mesai ücreti nasıl hesaplanır sorusunun cevabı kanunun 41/2 maddesinde belirtilmiştir. Öncelikle fazla çalışma ile fazla sürelerle çalışma kavramları arasında farka dikkat çekilmelidir. Şöyle ki, haftalık çalışma süresinin 45 saat olarak belirlendiği iş yerlerinde 45 saati aşan çalışmalar fazla çalışma (fazla mesai) olarak adlandırılırken, haftalık çalışma süresinin 45 saatin altında belirlendiği işyerlerinde 45 saate kadar ki çalışmaya fazla sürelerle çalışma denir.
Bu iki kavram arasındaki fark fazla çalışılan her bir saat için ödenecek ücret bakımından ortaya çıkar. Buna göre, her fazla saat çalışma için verilecek ücret normal saatlik çalışma ücretinin yüzde elli (%50) fazlası olarak ödenir. Fazla süreli çalışmalarda ise, her fazla saat çalışma için verilecek ücret normal saatlik çalışma ücretinin yüzde yirmi beş fazlası (%25) olarak ödenir.
Günlük çalışma süresinin aşılması ancak haftalık 45 saati aşıyorsa fazla çalışma sayılır. Bu kapsamda fazla mesai hesabında aylık çalışma süresi değil haftalık çalışma süresi esas alınır. Fazla Çalışma Yönetmeliği’ne göre kısmi sürelerle çalıştırılan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz.
Yer altında maden işlerinde çalışan işçilere olağanüstü hal, seferberlik ve savaş hali haricinde kural olarak fazla mesai yaptırılamaz (4857 m.41/9). Yer altı maden işlerinde fazla mesai yapılması kanunen yasak olsa da kanuna rağmen yapılırsa bu işçilere fazla çalışma ücreti normal saatlik çalışma ücretinin yüzde yüz fazlası (%100) olarak ödenir. Yer altı maden işlerinde haftalık çalışma 37,5 saati geçemez. 37,5 saatten fazla çalışmalar için fazla çalışma ücreti ödenir.
Fazla çalışma ücreti çalışan dönemdeki ücrete göre hesaplanır. Başka bir ifadeyle fazla mesai ücreti işçinin en son ki ücretine göre değil, fazla mesai ücretine hak kazandığı tarihteki ücretine göre hesap edilir.
Yazılı delille ispat edilmeyen fazla çalışma ücretlerinden %20-30 arasında bir hakkaniyet indirim yapılmaktadır.
Yargıtay’a göre eğitim için yapılan çalışmalar işçinin bilgi ve performansını artırmaya yönelik olduğundan fazla çalışma sayılmaz.
Fazla Mesai Ücreti Talep Edemeyecek İşçiler Kimlerdir?
İşyerinde üst düzey yönetici konumunda olan, emir ve talimat almayan işçilerin fazla çalışma ücreti talep etme hakları yoktur. Ancak Yargıtay’a göre, üst düzey yönetici konumunda olan işçiye çalıştığı yerde talimat veren başka bir yönetici ya da şirket ortağı olması durumunda işçi fazla mesaiye hak kazanır.
İşçinin Kanunen Fazla Çalışma Yükümlülüğü
İşyerinde fazla çalışmanın uygulanmasını arzu eden işveren işçinin yazılı onayını almalıdır. (İş Kanunu m.41/7) Fazla Çalışma Yönetmeliği’nin 9.maddesine göre işçiden alınacak onay her yılın başında yazılı olarak alınır ve işçinin özlük dosyasında saklanır.
Fazla çalışma izni alınmasından ve fazla çalışma yapılacağının işçilere duyurulmasından sonra fazla çalışmaya onay veren işçilerin fazla çalışma yükümlülüğü doğar. Buna göre fazla çalışma onayı vermiş işçi fazla çalışma yapmazsa iş sözleşmesi haklı nedenle feshedilebilir. Fazla çalışmaya onay vermemiş işçi fazla çalışma yapmadığı için işten çıkarılırsa haksız fesih söz konusu olur. İşçinin onayı olmaksızın işçinin fazla çalışmaya zorlanması iş sözleşmesinin feshi için haklı sebep oluşturur. Böyle bir durumda işçi kıdem tazminatına hak kazanır.
Bu durumun bir istisnası ise, fazla çalışmayı gerektiren bir işin yapılması zorunluluğu doğar, işçi de bunu yapabilecek durumda ise ve işçinin işten kaçınması dürüstlük kuralına aykırılık teşkil edecekse işçi, fazla çalışmayı yerine getirmekle yükümlüdür. (TBK m.398/1)
Aynı şekilde bir arıza ya da arıza çıkmasına imkân verebilecek durumlarda ve acele işlerde işçilere onay aranmaksızın fazla çalışma yaptırılabilir. Bu fazla çalışmalar için işçilere Kanunda belirtilen zamlı ücretler ödenir. Fazla çalışma işyerinin normal çalışma süresini geçemez.
Fazla Çalışmanın Ücrete Dâhil Olması
İş Kanunu’nun 41.maddesine göre fazla çalışma yılda 270 saatten fazla olamaz. Eğer işçinin iş sözleşmesinde fazla çalışma ücretlerinin ücrete dâhil olduğu belirtilmişse, bu halde işçinin yılda 270 saate kadarki fazla mesaisi ücrete dâhildir. Böyle bir durumda işçi ancak yılda 270 saati aşan fazla mesai yapmışsa fazla mesai ücretine hak kazanır.
Fazla mesai ücretinin iş sözleşmesiyle belirlenen ücrete dâhil olduğuna ilişkin bir ifadeye yer verilmemiş ise, işçinin haftada 45 saatten fazla çalışmalarının karşılığı fazla mesai ücreti olarak ödenmelidir.
Fazla mesai ücretinin iş sözleşmesi ile kararlaştırılan ücret dâhil olduğuna ilişkin sözleşmenin geçerli olabilmesi için Yargıtay birtakım şartların varlığını aramıştır. Buna göre, işçinin ücreti belirli olmalı ve asgari ücretten fazla olmalıdır. Bu kapsamda Yargıtay’a göre fazla çalışma ücretinin aylık ücrete dâhil olduğu sözleşmede yer alsa da, işçiye asgari ücreti aşan bir ücret ödenmemesi, sözleşmede işçinin ücretinin belirli olmaması nedeniyle bu düzenlemenin kabulü mümkün değildir.
Fazla Çalışmanın Karşılığının İzin Olarak Verilmesi
İşçi isterse fazla mesai ücretinin karşılığını izin olarak da alabilir. (İş Kanunu m.41/4) İşçi izin hakkını altı ay içinde ve ücretinde bir kesinti olmaksızın kullanır. Bu serbest zaman işçiye aralıksız olarak kullandırılır.
Fazla Çalışma Ücreti Nasıl İspat Edilir?
İşçi fazla çalışma yaptığını işyeri kayıtları, iş yerine giriş çıkışı gösteren belgeler, işyeri iç yazışmalarına dayanarak ispat edebileceği gibi tanıkla da ispat edebilir. Kural olarak fazla çalışma için işverenin talimatının olması gerekse de işveren fazla çalışma yapılırken buna göz yummuşsa, yazılı olarak fazla çalışma yapılmaması talimatı vermiş olsa da işçiden ancak fazla çalışma ile yapılabilecek bir işin yapılmasını istemişse vb. durumlarda fazla çalışma yapılmış sayılır.
İspat bakımından dikkat çekilmesi gereken bir diğer husus ise ücret bordrolarıdır. İşçinin ücret bordrosunda fazla mesai kısmının boş bırakılması fazla mesai ücreti talep edilmesine engel olmaz. Ancak Yargıtay işçinin ücret bordrosunda fazla mesai kısmında bazı günler fazla mesai yapıldığı ifade edilmiş ve bunun için ücret tahakkuk ettirilmiş olduğu halde işçinin ihtirazi kayıt koymadan imza ettiği ücret bordrolarına sonradan itiraz edilemeyeceğini ifade etmiştir.
Başka bir ifadeyle işçi ihtirazi kayıt (çekince, şerh düşmeden) koymadan fazla mesai yapıldığını gösteren ücret bordrosunu imza ederse sonradan fazla mesai ücreti talep edemez. İşçi bu durumun aksini ancak yazılı belge ile ispat edebilirse fazla mesai ücretine hak kazanabilir.
Fazla Çalışma Yasakları Nelerdir?
Gece çalışmalarında, maden ocaklarında, kablo döşemesi, kanalizasyon ve tünel inşaatı gibi yer ya da su altında çalışılan yerlerde fazla çalışma yapılmaz. Özel güvenlik ve sağlık hizmeti verilen yerlerde işçinin yazılı onayı alınmak şartıyla 7,5 saatten fazla gece çalışması yaptırılabilir.
Ayrıca 18 yaşından küçüklere, iş ya da toplu iş sözleşmesi ile kararlaştırılmış olsa dahi, sağlığı fazla çalışmaya elvermeyen işçilere ve yeni doğum yapan ve çocuk emziren işçilere fazla mesai yaptırılması yasaktır (Fazla Çalışma Yön. m.8/1,b,c).
Fazla Çalışma Ücretinin Zaman aşımı Süresi Nedir?
Fazla çalışma ücreti beş yıllık zaman aşımına tabidir. Bu kapsamda fazla çalışmanın yapıldığı tarihten itibaren beş yıllık süre içinde fazla mesai ücreti talep edilmelidir.